Հայաստանի Հանրապետութեան Բնակչութիւն

1828-ին, երբ Արեւելեան Հայաստանը միացած է Ռուսաստանին, ունեցած է ընդամէնը 161 հազար բնակիչ։ Նոյն ատեն Պարսկաստանէն եւ Արեւմտեան Հայաստանէն շուրջ 150 հազար հայ տեղափոխուած է Արեւելեան Հայաստան եւ հարակից շրջաններ։

Արեւելեան Հայաստանի մէջ առաջին մարդահամարը տեղի ունեցած է համառուսաստանեան առաջին մարդահամարի շրջանակներուն մէջ՝ 1897-ին, ըստ որուն՝ Արեւելեան Հայաստանի բնակչութեան ընդհանուր թիւը եղած է 798 հազար։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրէին (1913) Արեւելեան Հայաստանի բնակչութիւնը եղած է 1 մլն։ 1918-ին Արեւմտեան Հայաստանէն եւ Հարաւային Կովկասի տարբեր շրջաններէն Արեւելեան Հայաստան տեղափոխուած է մօտ 302 հազար հայ, որուն արդիւնքով բնակչութեան ընդհանուր թիւը ղարաբաղեան պատերազմի (1991-1994), երկրի տնտեսական շրջափակման, ճգնաժամի, ինչպես նաեւ Սպիտակի երկրաշարժի (զոհուած է 25 հազար մարդ) եւ արտագաղթի հետեւանքով հանրապետութեան բնակչութեան թիւը նուազած է շուրջ 800 հազարով, որմէ 475,8 հազարը՝ 1992-1994-ին։ Ըստ 2011-ի մարդահամարին՝ Հայաստանի հանրապետութեան մշտական բնակչութիւնը 3,213 միլիոն էր։ Հանրապետութեան բնակչութեան թիւը իր ամենաբարձր ցուցանիշին հասած է 1992-ին՝ 3.633,3 հազար մարդ։

Թուրք-հայկական պատերազմին (28 Սեպտեմբեր-18 Դեկտեմբեր 1920), սովին, եւ դէպի Ռուսաստանին արտագաղթի հետեւանքով բնակչութեան թիւը 1920-ին դարձեալ նուազած է մինչեւ 720 հազարի։ 1 միլիոնը վերականգնած է 1930-ին։ Հայաստանի բնակչութիւնը արագօրէն աճած է խորհրդային ժամանակաշրջանում. 1920-1991-ին բնակչութեան թիւն աւելցեր է 4,9 անգամ՝ հասնելով 3,57 մլն-ի։ Հանրապետութեան մէջ վերջին 20 տարիներուն ընթացքին ազգամիջեան յարաբերութիւններու սրման, Լեռնային Ղարաբաղը աւելցեր է 4,5, քաղաքային բնակչութիւնը՝ 17,1, իսկ գիւղի բնակչությունը՝ 1,95 անգամ։ 1990-2009-ին գումարային բնական յաւելեալ աճը կազմեր է 423 հազար մարդ (12%)։ 2010-ին մշտական բնակչութեան 34,4 %-ն ապրած է Երեւանի մէջ, Հայասատնի հանրապետութեան Արարատի, Արմաւիրի, Կոտայքի եւ Շիրակի մարզերէն իւրաքանչիւրին մէջ՝ մշտական բնակչութիւնը 8,6-8,7 տոկոս է, Գեղարքունիքի մարզին մէջ՝ 7,4 տոկոս, Արագածոտնի, Սիւնիքի եւ Տաւուշի մարզերուն իւրաքանչիւրին մէջ՝ 4,1-4,7 տոկոս է, իսկ 1,7 տոկոս՝ Վայոց ձոր մարզին մէջ։

Տարի	Ընդամենը՝ տարեսկիզբի դրութեամբ (հազար մարդ)	Այդ թուականին՝		Տոկոսներով՝ ընդհանուրի նկատմամբ
		քաղաքային	գիւղական	քաղաքային	գիւղական
1920	720,0	121,7	598,3	16,9	83,1
1926Կաղապար:Ն	881,3	167,1	714,2	19,0	81,0
1939Կաղապար:Ն	1282,3	366,4	915,9	28,4	71,6
1959Կաղապար:Ն	1765,3	873,1	892,2	49,5	50,5
1970Կաղապար:Ն	2492,6	1472,7	1019,9	59,1	40,9
1979Կաղապար:Ն	3037,3	1985,7	1051,6	65,4	34,6
1989Կաղապար:Ն	3304,7	2222,2	1082,5	67,2	32,8
2001Կաղապար:Ն	3214,5	2066,1	1146,9	64,3	35,7
2005	3217,5	2062,3	1153,6	64,1	35,9
2006	3221,1	2062,6	1156,6	64,1	35,9
2009	3238,0	2073,4	1164,6	64,0	36,0
2010	3249,5	2081,0	1168,5	64,0	36,0
2011	3262,6	2088,5	1174,1	64,0	36,0

Բնակչութեան բնական շարժը

Խորհրդային տարիներուն Հայաստանի բնակչութեան աւելցումին հիմնական միջոցը եղած է բնական աճը՝ ծնելիութեան բարձր մակարդակը եւ մահացութեան աստիճանաբար նուազումը։ 1920-ական թուականներու կէսերուն ծնելիութիւնը եղած է բաւական բարձր՝ 1000 բնակիչի հաշիւով՝ 56-58 մարդ (56-58 %)։ Չնայած հետագայ որոշակի անկումը՝ ծնելիութեան բաւական բարձր մակարդակ՝ 41,2 %, մնացած է մինչեւ Հայրենական, մեծ պատերազմի սկիզբը (1940)։ Պատերազմի տարիներուն բնական աճը նուազած է, որովհետեւ կտրուկ իջած է 20-29 տարեկան երիտասարդներու եւ ամուսնութիւններու թիւը։ 1950-ին արձանագրուած է ծնունդներու եւ բնական աճի ցուցանիշներու զգալի նուազում՝ համապատասխանաբար՝ 32,1 եւ 23,6 ։ Անոր յաջորդած է պատերազմներու աւարտին բնորոշ ժողովրդագրական բռնկում, ծնելիութիւնը աճած է, մահացութիւնը նուազած է, որոնց շնորհիվ 1960-ին արձանագրուած են ծնելիութեան եւ բնական աճի հետպատերազմեան շրջանի առաւելագոյն ցուցանիշները՝ համապատասխանաբար՝ 40,1 եւ 33,3 %։ Ապա յաջորդած է այդ ցուցանիշներու նուազման շրջան մը, որ պայմանաւորուած էր քաղաքային բնակչութեան արագ աճով, բնակչութեան մշակութակենցաղային մակարդակի բարձրացումով, կանանց զբաղուածութեան աստիճանի մեծացումով եւ ընտանիքներու փոքրացմամբ։ 1970-ական թուականներուն ծնելիութեան եւ բնական աճի ցուցանիշները որոշակիօրէն կայունացած են, իսկ 1985-ին արձանագրուած են անոնց վերջին շրջանի առաւելագոյն արժէքները՝ համապատասխանաբար՝ 24,1 եւ 18,2 %։ Սպիտակի երկրաշարժի (1988), Ղարաբաղեան պատերազմի (1991-1994), տնտեսական շրջափակման եւ անորմով պայմանաւորուած արտագաղթի հետեւանքով ծնելիութիւնը եւ բնական աճը նուազած են՝ 2001-ին հասնելով իրենց նուազագոյն արժեքներուն՝ համապատասխանաբար՝ 9,5 եւ 3,5 %, որմէ ետք սկսած է անոնց դանդաղ աճի շրջանը։ 2005-ին ծնելիութիւնը աճած է, բայց մահացութեան աճի պատճառով բնական աճը մնացած է գրեթէ նոյնը, իսկ 2010-ին ծնելիութիւնը հասած է 13,8 %-ի, որուն մահացութեան փոքր աճի պայմաններուն անգամ ապահոված է բնական աճի որոշ՝ 5.2 % աւելացում։ Բնակչութեան բնական շարժի փոփոխութիւնները պայմանաւորուած են կանանց ծնունդակութեան, տարիքային ծնելիութեան եւ ծնելիութեան գումարային գործակիցներու մեծութիւններով։ Եթէ 1926-ին 15-49 առաջնահերթութիւն։

Հայաստանի բնակչութեան բնական շարժը 1915-2011 թուականներուն
Տարիները	1000 բնակիչի չափով
	Ծնունթներու թիւը	Մահացածներու թիւը	Բնական աճը, %
1915	46,3	23,9	22,4
1925	51,5	16,2	35,3
1926	56,0	17,0	39,0
1940	41,2	13,8	27,4
1950	32,1	8,5	23,6
1955	38,0	8,8	29,9
1960	40,1	6,8	33,3
1965	26,6	5,7	22,9
1970	22,1	5,1	17,0
1975	22,2	5,5	16,7
1979	22,9	5,6	17,3
1985	24,1	5,9	18,2
1990	22,5	6,2	16,3
1995	13,0	6,6	6,4
2000	9,6	6,0	3,6
2005	11,7	8,2	3,5
2009	13,7	8,5	5,2
2010	13,8	8,6	5,2
2011	13,3	8,6	4,7

Հայաստանի հանրապետութեան բնակչութեան սեռատարիքային կազմը

Մինչեւ Հայրենական մեծ պատերազմը (1941- 1945) ՀԽՍՀ բնակչութեան կազմին մէջ գերակշռած են տղամարդիկ, յատկապէս՝ տարիքային ցած խումբերուն մէջ։ Պատերազմի հետեւանքով խախտուած է սեռերու հարաբերութիւնը։ 1959-ին կիները կազմած են Հայաստանի հանրապետութեան մշտական բնակչութեան 52,2 %-ը, 1970-ին՝ բնակչութեան բաշխումին՝ 51,2 %-ը, 1979-ին 51,3 %-ը, 1989-ին 51 %-ը, ըստ տարիքային խումբերու. 2001-ին՝ 52 %-ը, 2010-ին 51,5 %-ը։

Հազար մարդ					Բնակչութեան ընդհանուր թուաքանակէն, %
	2007	2008	2009	2010	2007	2008	2009	2010
Ամբողջ բնակչութիւնը	3222,9	3230,1	3238,0	3249,5	100	100	100	100
այդ թուականին՝ ըստ տարիքի
0-14	634,8	614,0	601,2	595,7	19,7	19,0	18,6	18,3
15-64	2238,9	2268,3	2298,8	2326,8	69,5	70,2	71,0	71,6
65 եւ աւելի մեծ	349,2	347,8	338,0	327,0	10,8	10,8	10,4	10,1

Բնակչութեան տեղաբաշխումը եւ խտութիւնը

Հայասատնի հանրապետութեան մշտական բնակչութեան միջին խտութիւնը 110 է (2010)։ Երեւանը եւ Արարատեան դաշտը Հայասատնի հանրապետութեան տարածքի մօտ 26,7 %-ն է, որտեղ կ'ապրի ընղհանուր բնակչութեան աւելի քան 50 %-ը։ Համեմատաբար խիտ բնակչութիւն կայ Արմաւիրի մէջ (229 մարդ/քմ2), Կոտայքի մէջ (134), Արարատի մէջ (133), Շիրակի մէջ (105)։

	Ընդամենը	Քաղաք	Գիւղ
Հայաստանի հանրապետութիւն	3266,4	2091,1	1175,3
Երեւան	1124,3	1124,3
Արագածոտնի մարզ	142,5	33,2	109,3
Արարատի մարզ	281,0	82,9	198,1
Արմաւիրի մարզ	286,6	102,2	184,4
Գեղարքունիքի մարզ	242,3	79,9	162,4
Լոռու մարզ	281,8	165,1	116,7
Կոտայքի մարզ	282,7	158,7	124,0
Շիրակի մարզ	281,7	169,3	112,4
Սիւնիքի մարզ	152,8	103,4	49,4
Վայոց ձորի մարզ	56,0	19,4	36,6
Տավուշի մարզ	134,7	52,7	82,0

Աղբիւրներ

• Խանլարի Կարէն, «Հայ բնակչութեան Էթնոկրօնական վերակերպումները Թուրքիայի Հանրապետութիւնում 1923-2005 թթ.», Երեւան, 2005 :